Inleiding

In 2020 zijn we geconfronteerd met een mondiale volksgezondheidscrisis, met een maatschappelijke én economische crisis als gevolg. Waar we aan het begin van het jaar nog een forse groei zagen in de economie en de aantrekkingskracht op bezoekers en bedrijven kwam hier door Corona een abrupt einde aan.

Om de verspreiding van het Covid-19 virus te beperken en het aantal slachtoffers en de belasting op de ziekenhuizen en ic-afdelingen te beperken zijn er door het kabinet ingrijpende maatregelen afgekondigd. Met de ‘intelligente lockdown’ ging er per 12 maart 2020 een scala aan maatregelen van start die invloed had op de hele samenleving.

In deze paragraaf wordt dieper ingegaan op de verschillende plannen en activiteiten die er door de gemeente Rotterdam in 2020 zijn ondernomen volgend op de corona-uitbraak. Tevens wordt een beeld gegeven van de financiële consequenties van Covid-19 voor de gemeente en er wordt ingegaan op de verwachtingen en plannen voor 2021 en verder. Hierbij is relevant te vermelden dat de gevolgen van de corona-pandemie in het geheel van de jaarstukken een plek hebben en terugkomen. Dat geldt zowel in de Voortgang jaarstukken 2020 bij het jaarverslag 2020 als in de toelichtingen bij de programma’s en taakvelden.

 

Algemeen

De impact van het coronavirus op onze samenleving was enorm, zo ook in Rotterdam. De crisis heeft de achterstand van kwetsbare groepen in de samenleving verder vergroot, hotels en horeca en (zelfstandige) ondernemers kregen grote klappen te verduren, het toerisme liep fors terug, veel winkels konden hun handelswaar niet kwijt en grote evenementen zoals het Eurovisie Songfestival, de marathon Rotterdam, North Sea Jazz en vele festivals moesten worden geannuleerd.

Hoewel de maatregelen en economische steunpakketten landelijk worden bepaald, ligt de uitvoering, het toezicht op de naleving van de maatregelen en de toekenning van de steun voor een groot deel bij de gemeenten. Veel werkzaamheden van de gemeente Rotterdam moesten na het bekend worden van de maatregelen in allerijl worden aangepast en uitgebreid om de gezondheidsrisico’s en maatschappelijke schade te beperken. Meest in het oog springend zijn de uitbreiding in activiteiten bij de GGD en de Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond (VRR), het opzetten van de uitvoeringsorganisatie om inwoners van tijdelijke inkomensondersteuning te voorzien (Tozo-regeling) en een toename van de activiteiten van het Centrum Jeugd en Gezin (CJG), onder meer als gevolg van extra inzet en crisisopvang. Tevens moesten openbare gebouwen worden aangepast aan de nieuwe voorschriften waaronder de anderhalve meter richtlijn. Voor de medewerkers op de kantoren betekende de crisis dat er vanaf 12 maart 2020 moest worden omgeschakeld naar thuiswerken.

 

Korte termijneffecten op de gemeente

De sporen van de crisis die zich in onze samenleving aftekenen zijn fors. In het eerste kwartaal van 2020 lag de gemeente goed op koers met het uitvoeren van de plannen en het realiseren van de ambities. Na de komst van het virus in Nederland is dit sterk gewijzigd.

 

Doelstellingen gemeente

Verschillende doelstellingen en targets blijken door de noodzakelijke focus op de crisis en daarmee gepaard gaande beperkingen niet meer haalbaar in de tijd. Met name op het gebied van de Maatschappelijke ondersteuning zijn (mede) als gevolg van Corona diverse doelstellingen niet behaald, bijvoorbeeld de target op het gebied van het verlagen van het aantal Rotterdammers in de bijstand. Door de twee lockdown perioden heeft er minder fysieke dienstverlening plaatsgevonden en kwetsbare deelnemers trokken zich terug uit trajecten uit angst voor besmetting. Vooral het beperkte directe contact maakt het realiseren van onze doelstellingen lastiger zoals het verminderen van de eenzaamheid onder ouderen. Dezelfde beperkingen hebben er ook voor gezorgd dat diverse evenementen in de stad niet konden doorgaan en dat ondernemers in bijvoorbeeld horeca en detailhandel economisch hard werden getroffen.  

Ook andere voornemens zijn als gevolg van Corona vertraagd of uitgesteld zoals het Clear onderzoek over gemeentelijke participatie en de nationale invoering van de omgevingswet (welke op 1 januari 2021 zou starten).

Toch zien we ook positieve ontwikkelingen. We gaan als stad steeds meer online en hybride participeren. Dit heeft onder andere tot gevolg dat we beter in staat zijn de verschillende doelgroepen te bereiken. Voor een overzicht van de resultaten op de collegetargets wordt verwezen naar de samenvatting collegetargets is de Voortgang jaarstukken 2020 en in de toelichting bij de programma’s in het jaarverslag 2020.

Door de coronacrisis ontstonden er andere dringende behoeften binnen de gemeente. Naast de toegenomen vraag naar medische hulp was deze sterk gericht op financiële steun en hulpverlening. Dat geldt onder andere voor Rotterdammers met acute financiële problemen: naast noodhulp pasten we de gemeentelijke dienstverlening aan door onder meer snellere schuldhulp via het Jongerenloket en het tijdelijk stopzetten van gemeentelijke incasso’s. Maar ook aan het snel en kundig afhandelen van de oplopende aantallen aanvragen voor bijstandsuitkeringen en beantwoording van vragen bij loketten zoals de Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers (Tozo). Door toezicht te houden op de handhaving van de coronamaatregelen door de BOA’s en politie en het ophalen van het extra huisafval.

Leerlingen die niet beschikten over de nodige middelen werden geholpen met laptops en wifìhotspots tijdens de sluiting van scholen. Ook is er gezorgd voor noodopvang voor kinderen van ouders in cruciale beroepen en voor kwetsbare kinderen waarbij ook 24 uurs opvang tot de mogelijkheden behoorde.

Daarnaast gaven we richting het Rijk aan waaraan we als stad behoefte hadden en welke aanpassingen en investeringen noodzakelijk waren tijdens de crisis.

Om de economie van Rotterdam te steunen en het openbare leven te stimuleren zijn er via het programma “Rotterdam. Sterker door.” diverse initiatieven ontplooid om de stad, haven en regio er tijdens en na de Coronacrisis weer bovenop te helpen, het openbare leven te herstarten en om te herstellen van de sociaal-economische schade. Enkele van de initiatieven zijn:

• Sterk door werk: het aan het werk houden of helpen van zoveel mogelijk Rotterdammers.
• Inzet op herstel van de aantrekkingskracht van de stad: druktedashboard, uitbreiding terrassen en zomercampagne voor toerisme.
• Noodfonds cultuur en sport: behoud van cultuur en sport voor en in de stad.
• Mobiliteitsplan: meer voorrang geven aan fietsers en voetgangers.
• Ondersteuning aan ondernemers: coronaloket en digi- en innovouchers.

Het investeringsprogramma is ons luisterend oor voor wat er leeft in de stad en de mogelijkheid om handvatten en oplossingen te bieden om de pijn te verzachten. Het afgelopen jaar werkten we met partners in de stad aan diverse herstart maatregelen: zoals de vlonderterrassen, de veel bezochte zomercampus voor de jeugd en de sociale hulpdienst Corona voor ouderen. Aan het eind van 2020 werd het lastiger om alle projecten van het geplande programma te laten doorgaan vanwege de komst van de tweede golf.

Op het gebied van Inkoop en aanbestedingen nodigt de gemeente bij offerteaanvragen ook vaak lokale partijen uit om aan te bieden, voorwaarde hiervoor is dat dit binnen de geldende wet- en regelgeving past. In samenwerking met MKB-Rotterdam Rijnmond organiseert de gemeente regelmatig branchegerichte bijeenkomsten waarin MKB-ondernemers en medewerkers van de gemeente elkaar ontmoeten zodat ondernemers inzicht krijgen wat de gemeente nodig heeft op hun vakgebied en de gemeente beter inzicht krijgt in de lokale markt. Door de beperkingen vanwege de Covid-19 crisis hebben in 2020 geen bijeenkomsten plaatsgevonden. Om meer rechtmatig lokaal te kunnen inkopen zijn in november 2020 de inkoopkaders verruimd. Dit heeft in 2020 nog niet geleid tot (significant) hogere lokale inkopen.

 

Verwachte lange termijneffecten op de gemeente

De economische doorwerking van de coronacrisis en daarmee het hersteltempo hangen af van het verloop van de pandemie en welke maatregelen de komende tijd nodig zijn om de verspreiding van het virus tegen te gaan.

Een belangrijk deel van de activiteiten die in 2020 zijn opgestart om de crisis te bestrijden zullen waarschijnlijk ook in 2021 worden voortgezet. De GGD’s blijven testen uitvoeren en worden in 2021 ingezet voor het uitvoeren van het vaccinatieprogramma. De Tozo uitvoeringsorganisatie blijft actief zolang de regelingen van kracht zijn. Daarnaast is de verwachting dat de aanvragen voor bijstandsuitkeringen tijdens de crisis blijven toenemen.

Zolang er contactbeperkingen en gezondheidsrisico’s zijn zullen veel collegetargets moeilijk kunnen worden gerealiseerd. Het is onduidelijk of de achterstanden die er bij diverse targets zijn ontstaan nog tijdens de collegeperiode kunnen worden ingelopen. Veel zal afhangen van de benodigde duur van de noodzakelijke beperkingen en de snelheid waarmee het herstel plaats vindt.

Het herstelplan “Rotterdam. Sterker door.” waaruit in 2020 reeds diverse initiatieven zijn voortgekomen is tevens gericht op de (middel)lange termijn. Het plan wordt de komende jaren voortgezet om Rotterdam structureel uit de crisis te krijgen onder andere door bij te dragen aan het ontstaan van nieuwe banen in sectoren die groeien. Hierbij wordt de samenwerking gezocht met bedrijven, de EU en kennisinstellingen die hieraan bij kunnen dragen. Het plan omvat onder andere:

• Investeringsprogramma. Er wordt de komende jaren in 7 stadsprojecten geïnvesteerd. Deze investeringen in de publieke ruimte moeten op termijn voor meer investeringen uit de markt zorgen.
• Bouwen, bouwen, bouwen. Blijven bouwen en investeren om een terugval in bouwactiviteiten te voorkomen die tegelijkertijd zorgt voor passende woningen en werkgelegenheid.
• Werk- / omscholingsfonds. Om in te spelen op veranderingen en het arbeidspotentieel daarop aan te passen wordt geïnvesteerd in omscholing, gericht op de beroepen waar krapte is of wordt verwacht.

Door de corona-crisis komt ook de ontwikkeling van de gemeentelijke organisatie in een stroomversnelling. De crisis biedt naast noodzakelijke aanpassingen ook kansen om ons werk nog beter te organiseren. Het concept ‘Anders Werken’ van de gemeente Rotterdam speelt hierop in middels digitaal samenwerken, plaats- en tijdonafhankelijk werken, het aanbieden van trainingen op het gebied van Future Work Skills, online samenwerken en vitaliteit en door het aanpassen van regelingen inzake werkplekkeuze en onkostenvergoedingen. Anders Werken kent een tijdpad van vier jaar. In 2020 is in de context van de crisis de basis gelegd. De inzet van MS Teams en daarbij behorende ondersteuning is versneld uitgerold.

 

Totaal van de financiële effecten

De baten en lasten van de gemeente werden in 2020 sterk beïnvloed door de coronacrisis als gevolg van de noodzakelijke uitbreiding van activiteiten, het terugvallen van baten en het verlenen van noodsteun. Bij verschillende posten wijkt de realisatie af als gevolg van de corona effecten. Onderwerpen die door de coronacrisis in 2020 sterk werden beïnvloed zijn lagere parkeeropbrengsten, minder logiesbelasting, meer bijstandsuitkeringen, extra uitgaven voor maatschappelijke opvang, hogere verwerkingskosten afval, noodsteun Sport en Cultuur (herstart en herstel) en de stimulering van de bouwproductie.

Enkele majeure lasten die één op één door het Rijk worden gecompenseerd zijn het opzetten van een Corona-organisatie bij de GGD en uitvoering van de Tozo-regelingen (uitkeringen en apparaat).

 

Meerkosten GGD ter bestrijding corona virus

Ter bestrijding van het corona virus heeft de GGD in 2020 vanuit het ministerie van VWS de opdracht gekregen grootschalig te gaan testen. Om de reguliere activiteiten van de GGD te ontlasten is een programmaorganisatie opgezet. Binnen de regio Rotterdam-Rijnmond zijn 7 Testlocaties en 2 XL-locaties ingericht. Tevens is een callcenter opgericht ten behoeve van de uitvoering van het Bron- en contactonderzoek.

In december is in opdracht van het ministerie een begin gemaakt met het opzetten van de vaccinatielocaties. De totale meerkosten die de GGD hiervoor heeft gemaakt, zijn gedeclareerd bij het ministerie van VWS. In de declaratie zijn niet de kosten opgenomen van de laboratoria, aangezien die direct vergoed worden. Deze kosten zijn echter wel in onze begroting opgenomen. Daarom is er een verschil tussen de € 70,0 mln. in de tabel met de financiële effecten van Covid-19 en de € 45,8 mln. in de tabel hieronder.

Tegelijkertijd leidt de coronacrisis, maar dan in veel mindere mate, tot onderbestedingen doordat activiteiten niet, minder dan wel later worden uitgevoerd. Zo zijn diverse evenementen niet doorgegaan. Zijn de arbeidskosten van de gemeente lager dan begroot door het niet of later invullen van vacatures en door terughoudendheid van inzet van externe inhuur. De vervangingsinvesteringen zijn lager dan begroot vanwege de mogelijke sluiting van panden na corona. Voor een deel geldt dat deze middelen (via bestemmingsvoorstellen) worden doorgeschoven naar 2021.

De belangrijkste financiële effecten in 2020 worden weergegeven in het onderstaande overzicht. Er hebben in het afgelopen jaar meerdere inventarisaties plaatsgevonden van de financiële effecten met een verschillende insteek. Daarbij zijn afwijkingen door Corona dan wel andere oorzaken niet altijd zuiver te maken. Vanwege definitie- en saldoverschillen is er in sommige gevallen geen (volledige) aansluiting met alle bijstellingen gedurende het jaar te maken.

De extra lasten en lager uitvallende baten als gevolg van de coronacrisis worden grotendeels gedekt door compensatiemaatregelen vanuit het Rijk. In 2021 zal de definitieve compensatie voor de inkomstenderving op basis van de vastgestelde jaarrekeningcijfers 2020 worden vastgesteld, alsmede de vergoeding voor extra lasten van afvalinzameling.

 

Risico’s

Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) heeft onderzoek verricht naar de maatschappelijke gevolgen van de coronacrisis. Factoren als eenzaamheid, onzekerheid en werkverlies hebben invloed op de psychische gezondheid en kunnen ertoe leiden dat GGZ-instellingen te maken krijgen met meer aanvragen, terwijl er nu vaak al sprake is van achterstanden en niet altijd een passende behandeling mogelijk is (Bron: Sociaal en Cultureel Planbureau – Verwachte gevolgen van corona voor de psychische gezondheid). Bij scholen en onderwijsinstellingen zijn er grote zorgen over ontstane leerachterstanden bij leerlingen en studenten als gevolg van het sluiten van scholen en het overstappen naar thuisonderwijs. Daarnaast hebben veel ondernemers en burgers hun inkomsten zien terugvallen, de reserves zien afnemen of de schulden zien oplopen, waardoor de kans op een faillissement of het terugvallen op sociale regelingen is toegenomen. Dit zijn enkele van de risico’s die de komende jaren een effect kunnen hebben op de maatschappij en op de vraag naar hulpverlening, financiële steun en diensten van de gemeente.

 

Financiële risico’s

Voor het jaar 2020 zijn de financiële nadelige effecten als gevolg van Corona voor de gemeentelijke financiën grotendeels gecompenseerd vanuit het Rijk. Voor 2021 en verder blijven de coronacrisis en de effecten daarvan met veel onzekerheden omgeven. Het is onzeker hoelang de crisis voortduurt en welke maatregelen van kracht zullen zijn om de volksgezondheid te beschermen. Ook zal een langer voortdurende crisis een diepere en langere maatschappelijke en economische impact hebben.

Het effect hiervan op de maatschappij en de risico’s voor de gemeente zijn dan ook lastig in te schatten. Temeer, omdat ook onzeker is in welke mate het Rijk de gemeente gaat compenseren voor toekomstige financiële tegenvallers.

 

Naast de compensatiepakketten is onduidelijk of het Rijk op enig moment gaat besluiten om te bezuinigen, om de schuldenlast van de Nederlandse overheid te beperken. Dit kan een negatief effect hebben op de baten van de gemeente uit het Gemeentefonds. De baten uit grondexploitatie en erfpacht laten vooralsnog geen daling zien. De woningmarkt is nog steeds krap. Het risico dat ook deze baten dalen als de crisis aanhoudt is echter niet ondenkbaar.

 

Door de gemeente zijn in 2020 regelingen opgezet om directe financiële nood bij gedupeerden van de coronacrisis te verhelpen. De volgende risico’s doen zich voor:

• door de gemeente verstrekte leningen worden niet afgelost.
• geen volledige compensatie vanuit het rijk op regeling voor o.a. woonlasten (TONK-regeling).
• de gemeente wordt aangesproken op verleende garanties en borgstellingen.

 

Daarnaast blijft de ontwikkeling van het aantal bijstandsuitkeringen een belangrijke onzekere factor. Vanwege het omvangrijke steunbeleid van de rijksoverheid is de groei in de werkloosheid (en bijstand) vertraagd. Tegelijk wordt echter niet alleen een latere, maar ook een hogere piek in de werkloosheid verwacht: als gevolg van de tweede coronagolf voorspelt het CPB een oploop van de werkloosheid naar 6,1% van de beroepsbevolking (eerst: 5,9%). De bijstand volgt deze ontwikkeling normaliter met enige vertraging.

 

 

Verwachtingen voor 2021 en verder

Scenario’s impact Corona

Bij het opstellen van de begroting voor de járen 2021-2025, wordt rekening gehouden met twee scenario’s: een waarschijnlijk en een somber scenario.

 

In het waarschijnlijke scenario wordt ervan uitgegaan dat in een groot deel van 2021, net als in een groot deel van 2020, in wisselende mate sprake is van contactbeperkende maatregelen maar dat deze in de járen 2022 e.v. niet meer nodig zullen zijn. Dit scenario is gebaseerd op:

• De aanwezigheid van meerdere vaccins, die volgens wetenschappelijke inzichten een hoge mate van bescherming bieden;
• de verwachting dat het merendeel van de inwoners van Nederland in 2021 wordt gevaccineerd;
• de verwachting dat de vaccins voldoende bescherming blijven bieden tegen mutaties van het virus;
• de verwachting dat we eind 2021 in Nederland over een voldoende vaccinatiegraad beschikken, waardoor het normale leven weer op gang kan komen.

De financiële effecten zullen naar verwachting voor een groot deel vergelijkbaar zijn met de effecten in 2020.

Met dit perspectief achten we het aannemelijk dat het Rijk ook in 2021 bereid zal zijn om de gemeenten financieel volledig te compenseren voor alle corona gerelateerde lasten en gederfde baten waardoor er per saldo dus opnieuw geen financieel effect zal zijn.

 

In het sombere scenario wordt ervan uitgegaan dat de werkelijkheid (tempo en effectiviteit van vaccineren) tegenvalt of bijvoorbeeld doordat er mutaties ontstaan waartegen de vaccins geen bescherming bieden. In dat geval zijn er waarschijnlijk ook na 2021 contactbeperkende maatregelen noodzakelijk.

 

Voor 2021 en verder hebben we dus te maken met een onzeker beeld. De focus van de gemeente Rotterdam ligt het komende jaar en periode op de herstart: het beperken en verzachten van de economische en maatschappelijke gevolgen van de crisis en het bieden van een lokale aanvulling op maatregelen die het Rijk neemt (zoals de gedeeltelijke kwijtschelding voor huurders van gemeentelijk vastgoed en het voorschot voor de noodsteun bij culturele instellingen).

Dit doen we vóór en mét Rotterdammers: we zetten de schouders onder concrete projecten die op korte termijn het verschil maken en die de herstart van het dagelijks leven versnellen.

We sorteren voor op kansrijke, toekomstbestendige ontwikkelingen voor onze stad en zorgen er met een slimme fasering voor dat we wendbaar zijn als zich onverwacht nieuwe ontwikkelingen voordoen.